EMXA

Διονύσης Λατινόπουλος

Επιθυμίες, προβληματισμοί και προτιμήσεις των κατοίκων της Θεσσαλονίκης για την ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας

Ένα από τα ζητήματα που απασχολεί τους τελευταίους μήνες την επικαιρότητα της πόλης αλλά και τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης είναι τα έργα (προσωρινά και μελλοντικά) ανάπλασης και αξιοποίησης της Πλατείας Ελευθερίας. Μετά από χρόνια αναμονής των κατοίκων για ένα έργο ανάπλασης που δεν προχώρησε ποτέ (παραμένοντας σε αδράνεια πίσω από λαμαρίνες), ο όλος σχεδιασμός και η διαδικασία λήψης αποφάσεων τέθηκαν υπό αμφισβήτηση και «αναθεώρηση». Συγκεκριμένα, η αξιοποίηση του χώρου επαναπροσδιορίστηκε βάσει της χρησιμότητας (οφέλους) που θα μπορούσε να επιτευχθεί από την προσφορά θέσεων στάθμευσης. Με αυτό το σκεπτικό, η δημοτική αρχή τόνισε την αναγκαιότητα μιας πολύ-επίπεδης αξιοποίησης της πλατείας Ελευθερίας με τη δημιουργία ενός υπόγειου parking (και ενός προσωρινού υπαίθριου χώρου στάθμευσης μέχρι την αποπεράτωση του έργου), σε μια πόλη που πραγματικά φαίνεται να ασφυκτιά από τα αυτοκίνητα που κινούνται και αναζητούν στάθμευση καθημερινά. Από την άλλη, ένας έντονος προβληματισμός έχει αναπτυχθεί ως προς το οικονομικό κόστος ενός τέτοιου έργου, τη βιωσιμότητα του ίδιου του έργου, τη συμβολή του υπόγειου parking στη βιώσιμη ανάπτυξη (και τη βιώσιμη κινητικότητα) της ίδιας της πόλης, καθώς και από την ενδεχόμενη χρονική καθυστέρηση υλοποίησης ενός ακόμα έργου στην πόλη (με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του μετρό). Ταυτόχρονα, έντονες αντιδράσεις προέκυψαν εξαιτίας της «προσωρινής» χρήσης του χώρου ως υπαίθριο parking, τόσο γιατί η περιοχή είναι χαρακτηρισμένη ως χώρος πρασίνου, όσο και γιατί αυτή η απόφαση θεωρήθηκε ότι προσβάλει (ξανά) την ιστορική μνήμη της Πλατείας Ελευθερίας. Για μια ακόμα φορά λοιπόν η πόλη φαίνεται να βιώνει μια διάσταση απόψεων (που μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμα και ως σύγκρουση) για ζητήματα σχεδιασμού ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου (όπως ακριβώς συμβαίνει και με το θέμα της ανάπλασης της ΔΕΘ).

Σε μια πόλη που εμφανίζεται συχνά πολωμένη σε αντίπαλα στρατόπεδα, η καλύτερη λύση θα ήταν να ξεκινήσουμε να σκεφτόμαστε εφαρμογές συμμετοχικού σχεδιασμού που θα αμβλύνουν τις όποιες διαφορές και θα συμβάλουν στο να καταστεί ο δημόσιος χώρος της πόλης ένας ζωντανός οργανισμός ώστε να μην θεωρείται ότι αποτελεί ένα στατικό αντικείμενο προς εκμετάλλευση. Καθώς όμως κάτι τέτοιο δεν επιλέχθηκε να πραγματοποιηθεί στην περίπτωση της ανάπλασης της Πλατείας Ελευθερίας και καθώς οι συμμετοχικές πολιτικές και πρακτικές δεν έχουν μεγάλη παράδοση στη Θεσσαλονίκη, μια  εφικτή εναλλακτική λύση θα ήταν να γίνει μια έρευνα (με τη μορφή μιας άτυπης δημόσιας διαβούλευσης) που θα απευθυνθεί στους κατοίκους της πόλης  με στόχο: (1) την καταγραφή και χαρτογράφηση των απόψεων και των προτιμήσεων των πολιτών για διάφορα ζητήματα που αφορούν άμεσα ή έμμεσα τον συγκεκριμένο χώρο (ζητήματα ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, στάθμευσης, συμβολής του δημόσιου χώρου στην εικόνα της πόλης, στην ποιότητα ζωής, στην ανάδειξη της ιστορικότητας του τόπου, κτλ.) καθώς και (2) την αξιολόγηση/επιλογή μεταξύ συγκεκριμένων σεναρίων/μελλοντικών παρεμβάσεων. Η έρευνα αυτή θα μπορούσε να προσφέρει μια μορφή διαλόγου μεταξύ πολιτών και πολιτείας, έστω και με μια μονόδρομη ροή επικοινωνίας από τους κατοίκους προς τα όργανα λήψης αποφάσεων (το Δήμο Θεσσαλονίκης).

Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, αποφασίσαμε να διεξάγουμε μια ανεξάρτητη έρευνα γνώμης για την ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας. Ένας φιλόδοξος στόχος της έρευνας αυτής ήταν να προκύψει ένα μεγάλο και αντιπροσωπευτικό δείγμα σε σύντομο χρονικό διάστημα ώστε να καταστεί εφικτό να εξαχθούν άμεσα αποτελέσματα που θα εξασφαλίζουν την αντιπροσωπευτική συμμετοχή των κατοίκων της πόλης και που θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μελλοντικές αποφάσεις σχεδιασμού. Η χρονική διάρκεια συγκέντρωσης απαντήσεων από τους κατοίκους της πόλης περιορίστηκε ακόμα περισσότερο από την έναρξη έργων ασφαλτόστρωσης στην πλατεία Ελευθερίας, η οποία κρίθηκε ότι θα επηρέαζε σημαντικά τις απαντήσεις των κατοίκων.

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά στο διάστημα 16/12/21-22/12/21 από την ερευνητική μονάδα χωρικού σχεδιασμού και βιώσιμης ανάπτυξης (ΕΜΧΑ) του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης (ΤΜΧΑ) του ΑΠΘ. Σε διάστημα μόλις μίας εβδομάδας συμμετείχαν 940 κάτοικοι του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, ηλικίας άνω των 17 ετών. Κατά την έρευνα αναζητήθηκαν χωρικά δεδομένα που αφορούσαν την διεύθυνση κατοικίας και την διεύθυνση εργασίας. Βάσει των δεδομένων αυτών διαπιστώθηκε ότι ένας στους τέσσερις κατοίκους του δείγματός μας (25%) ήταν κάτοικος του ιστορικού κέντρου και περίπου ένας στους τρεις (35%) εργάζεται στην περιοχή του ιστορικού κέντρου. Από το δείγμα μας προέκυψε επίσης ότι σχεδόν ένας στους τρεις αναζητά στάθμευση εντός του ιστορικού κέντρου πάνω από μια φορά την εβδομάδα, ενώ το 16% αναζητά στάθμευση στην περιοχή αυτή καθημερινά. Η αναζήτηση θέσεων στάθμευσης συνδέεται με σημαντική απώλεια χρόνου (και άρα ευημερίας), η οποία ωστόσο αναμένεται (από το 75% του δείγματός μας) να περιοριστεί σημαντικά μετά την έναρξη λειτουργίας του μετρό. Διερευνήσαμε επίσης το αν οι ερωτώμενοι έχουν χρησιμοποιήσει κατά το παρελθόν το υπαίθριο παρκινγκ της Πλατείας Ελευθερίας (με στόχο να εξεταστεί το κατά πόσο η προγενέστερη χρήση επηρεάζει και την προτίμησή τους ως προς τη μελλοντική δημιουργία υπόγειου parking). Διαπιστώθηκε λοιπόν ότι δύο στους τρεις συμμετέχοντες στην έρευνα έχουν κάνει χρήση του συγκεκριμένου χώρου στάθμευσης.

Αναφορικά με τους χώρους πρασίνου, η μεγάλη πλειοψηφία των συμμετεχόντων (91%) φαίνεται να αξιολογεί κάτω του μετρίου (με βαθμό κάτω από το 5 σε μια κλίμακα από 1 έως 10) την ποιότητα και την επάρκεια των υφιστάμενων χώρων πρασίνου στο ιστορικό κέντρο (επιβεβαιώνοντας τα αποτελέσματα προηγούμενης έρευνάς μας), ενώ το 66% του δείγματός μας επισκέπτεται ένα χώρο πρασίνου τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι το σύνολο του δείγματος μας έδωσε μια σαφώς χαμηλότερη μέση τιμή αξιολόγησης των υφιστάμενων χώρων πρασίνου στο ιστορικό κέντρο (2,1/10) σε σχέση με το υπόλοιπο πολεοδομικό συγκρότημα (3,1/10), ενώ η δημιουργία νέων χώρων πρασίνου θεωρήθηκε εξίσου σημαντική, με βαθμολογία (9,4/10 και για τις δύο κλίμακες) φανερώνοντας έτσι την απόλυτη προτεραιότητα/ανάγκη που υπάρχει για τέτοιες παρεμβάσεις τόσο σε επίπεδο πολεοδομικού συγκροτήματος, όσο και στην περιοχή του ιστορικού κέντρου.

Περιγραφή του δείγματος της έρευνας

Κατά τη διάρκεια της ηλεκτρονικής συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου πραγματοποιούνταν σύντομη περιγραφή του ιστορικού της ανάπλασης της Πλατείας Ελευθερίας, του αρχικού σχεδίου (που προέβλεπε την μετατροπή της περιοχής σε χώρο πρασίνου και αναψυχής που θα  συμβάλει στη βιοκλιματική αναβάθμιση της περιοχής και θα δημιουργήσει ταυτόχρονα και έναν τόπο μνήμης για τους χιλιάδες Εβραίους της Θεσσαλονίκης που μαρτύρησαν στα ναζιστικά στρατόπεδα), του αρχικού χρονοδιαγράμματος, των προβλημάτων που ακολούθησαν, και του νέου προτεινόμενου σχεδίου που περιλαμβάνει τη δημιουργία υπόγειου parking (περίπου 200 θέσεων), με την ταυτόχρονη προσωρινή λύση του υπαίθριου parking. Επισημάνθηκαν ακόμα οι κυριότεροι προβληματισμοί σχετικά με τη δημιουργία ενός υπόγειου parking στο συγκεκριμένο χώρο (κυρίως από τη σκοπιά του αυξημένου κόστους κατασκευής και της πιθανής καθυστέρησης υλοποίησης του έργου). Κατόπιν τούτου, οι συμμετέχοντες στην έρευνα κλήθηκαν να «ψηφίσουν» μεταξύ δύο εναλλακτικών σεναρίων: (α) την υλοποίηση του νέου προτεινόμενου σχεδίου που περιλαμβάνει και τη δημιουργία του υπόγειου πάρκινγκ, και (β) την άμεση υλοποίηση του αρχικού σχεδίου ανάπλασης. Όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα της έρευνας, η κυρίαρχη επιλογή των κατοίκων ήταν η άμεση υλοποίηση της αρχικής μελέτης. Συγκεκριμένα, το 72% των ερωτηθέντων επέλεξε το συγκεκριμένο σενάριο ενώ μόλις το 28% προτίμησε το σχέδιο που περιλάμβανε και τη δημιουργία του υπόγειου parking.  

Με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση των λόγων που επιλέχθηκε η μία λύση έναντι της άλλης, ακολούθησε ανοικτού τύπου διευκρινιστική ερώτηση όπου μπορούσε κάθε πολίτης να παρουσιάσει όσο αναλυτικά επιθυμούσε το σκεπτικό της «ψήφου» του. Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί ότι παρόλο που η συγκεκριμένη ερώτηση δεν είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα, απαντήθηκε από το 55% των συμμετεχόντων, προσφέροντάς μας περίπου 500 αναλυτικές απαντήσεις. Οι απαντήσεις αυτές μπορούν δυνητικά να συμβάλουν σε μια πιο άμεση συμβουλευτική συμμετοχική διαδικασία (θα μπορούσε για παράδειγμα να θεωρηθούν ως το αποτέλεσμα μιας άτυπης διαβούλευσης) και για το λόγο αυτό κρίθηκε σκόπιμο να παρουσιαστούν αναλυτικά και ανά επιλογή ψήφου/σεναρίου (κάντε click εδώ για να δείτε όλες τις απαντήσεις). Από τις απαντήσεις αυτές προκύπτουν διάφορα χρήσιμα συμπεράσματα που αφορούν την αναγκαιότητα άμεσης δημιουργίας νέων χώρων πρασίνου, την υποχρέωση της πόλης να αναδείξει την ιστορικότητα της Πλατείας Ελευθερίας αλλά και την ανάγκη αντιμετώπισης του κυκλοφοριακού προβλήματος της Θεσσαλονίκης. Διαπιστώνεται επίσης μια μεγάλη επιφυλακτικότητα ως προς τη δυνατότητα υλοποίησης ενός υπόγειου parking σε εύλογο χρονικό διάστημα (επιφυλακτικότητα που εκφράζεται και από κατοίκους που «ψήφισαν» υπέρ της λύσης αυτής) αλλά και ως προς τη χρησιμότητα ενός χώρου στάθμευσης στο ιστορικό κέντρο (με δεδομένο ότι θα πρέπει ο σχεδιασμός να στοχεύει στη μείωση της διέλευσης των αυτοκινήτων από την ευρύτερη περιοχή του ιστορικού κέντρου). Από την χαρτογραφική (χωρική) ανάλυση των απαντήσεων (με βάση τη διεύθυνση κατοικίας των ερωτηθέντων) προέκυψε ότι δεν υπάρχει καμία περιοχή εντός του πολεοδομικού συγκροτήματος που να επικρατεί η επιλογή του σεναρίου που περιλαμβάνει τη δημιουργία του υπόγειου parking. Αναλογικά μεγαλύτερη συγκέντρωση θετικών ψήφων για τη δημιουργία του parking εμφανίζεται στις περιοχές της Άνω Τούμπας, του Ελευθερίου-Κορδελιού, της Σταυρούπολης καθώς και σε περιαστικές περιοχές (π.χ. Πανόραμα, Ασβεστοχώρι) όπου λόγω της μεγάλης απόστασης και των μη συχνών δρομολογίων των αστικών λεωφορείων είναι λογικό να επιλέγεται από τους κατοίκους τους ως μέσο μετακίνησης (με προορισμό το ιστορικό κέντρο) το Ι.Χ. αυτοκίνητο.

Χωρική ανάλυση της επιλογής των κατοίκων μεταξύ των δύο προτεινόμενων λύσεων (σύμφωνα με τη διεύθυνση/περιοχή κατοικίας τους)

Συγκρίνοντας στη συνέχεια τα δύο δείγματα (όσους απάντησαν υπέρ της μίας ή της άλλης λύσης) προκύπτει το (αναμενόμενο) συμπέρασμα ότι η βασική τους διαφορά εντοπίζεται στην πεποίθηση (όσων επέλεξαν το νέο σχέδιο ανάπλασης) ότι η δημιουργία ενός υπόγειου parking στην πλατεία Ελευθερίας θα βελτιώσει τον χρόνο μετακίνησης και αναζήτησης στάθμευσης. Πέρα τούτου, η επιλογή της δεύτερης λύσης (άμεση υλοποίηση της αρχικής μελέτης ανάπλασης) φαίνεται να προτιμάται από κατοίκους που κατά μέσο όρο θεωρούν χειρότερη την υφιστάμενη κατάσταση των χώρων πρασίνου και ταυτόχρονα επιζητούν πιο επιτακτικά τη δημιουργία νέων χώρων πρασίνου. Η απόσταση της οικίας ή του χώρου εργασίας από την Πλατεία Ελευθερία δεν φαίνεται να παίζει πολύ καθοριστικό ρόλο, ωστόσο, η εγγύτητα σε αυτή οριακά ευνοεί την επιλογή της αρχικής μελέτης ανάπλασης. Τέλος, αναφορικά με τα αναμενόμενα οφέλη της επιφανειακής ανάπλασης της πλατείας (που θα είναι τα ίδια και στις δύο λύσεις αλλά με χρονική διαφορά ως προς την ημερομηνία ολοκλήρωσης του έργου), οι υποστηρικτές της λύσης της άμεσης ανάπλασης φαίνεται να αποδίδουν μεγαλύτερη σημασία (αξία) στη συμβολή του έργου στην ποιότητα ζωής αλλά και στη βελτίωση της εικόνας της πόλης.

Επίσης σύμφωνα με αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης (λογιστικής παλινδρόμησης) οι βασικοί προσδιοριστικοί παράγοντες που φαίνεται να εύνουν την 1^η επιλογή (δημιουργία υπαίθριου parking) είναι οι εξής:

• Η μεγάλη συχνότητα αναζήτησης χώρου στάθμευσης στο ιστορικό κέντρο
• Η προγενέστερη χρήση της Πλατείας Ελευθερίας ως χώρο στάθμευσης
• Η αναμενόμενη ωφέλεια από τη δημιουργία του parking (ο χρόνος που θεωρούν ότι θα εξοικονομήσουν στην καθημερινότητά τους)
• Η μεγάλη απόσταση της οικίας από την πλατεία Ελευθερίας

Αντίθετα, οι κυριότεροι παράγοντες που φαίνεται να οδηγούν στη 2^η επιλογή (άμεση ανάπλαση σύμφωνα με την αρχική μελέτη) είναι οι εξής:

• Η χαμηλή αξιολόγηση των υφιστάμενων χώρων πρασίνου
• Η μεγάλη σημασία που αποδίδουν οι κάτοικοι στη δημιουργία νέων χώρων πρασίνου
• Η μεγάλη συχνότητα επίσκεψης χώρων πρασίνου

Σύμφωνα λοιπόν με όλα τα παραπάνω, θεωρούμε ότι ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα τεχνικά/κατασκευαστικά/νομικά ζητήματα που μπορεί να προκύψουν από τη δημιουργία ενός υπόγειου parking στην πλατεία Ελευθερίας, ο Δήμος Θεσσαλονίκης πρέπει να συνυπολογίσει και την άποψη/προτίμηση των πολιτών του που φαίνεται να κλίνει σαφώς υπέρ του αρχικού σχεδίου ανάπλασης. Αυτή την «προτίμηση», αλλά και τα αναλυτικά αίτια αυτής θα πρέπει να τα συμπεριλάβει στην ανάλυσή του οποιοσδήποτε επιχειρήσει να μελετήσει περαιτέρω τη σκοπιμότητα ενός έργου. Ειδικότερα, θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη του τις δυνητικές επιπτώσεις που μπορεί να προκύψουν στην κοινωνική ευημερία από τον χρονικό εκτροχιασμό ενός έργου, του οποίου ο αρχικός σχεδιασμός θα μπορούσε να διασφαλίσει σε σχετικά σύντομο χρόνο το βασικό (σύμφωνα με την έρευνα) ζητούμενο της πλειοψηφίας των κατοίκων που είναι η δημιουργία νέων ελεύθερων/πράσινων χώρων στο ιστορικό κέντρο της πόλης.